Ο Παλαμάς ως αναλυτής του Φασισμού και του ιδεώδους της εθνικής ολοκλήρωσης

Γράφει ο Αλέξανδρος Καρράς

Ο Κωστής Παλαμάς υπήρξε πολυγραφότατος και καταπιάστηκε με ποικίλα θέματα. Τα άρθρα του αριθμούν πολλούς τόμους σήμερα. Άρθρα με λογοτεχνικές αναλύσεις, άρθρα αφιερωματικά σε Έλληνες και ξένους ποιητές και άρθρα με ιστορικούς και κοινωνικούς προβληματισμούς. Πάντοτε υπήρξε υμνητής της Ιδέας του Έθνους και αυτή τον ενέπνεε στην ποιητική του τέχνη και τον συγκινούσε. Για τον λόγο αυτό σεβόταν και αναγνώριζε και άλλους λαούς που έβρισκαν την πίστη τους στην Ιδέα του Έθνους και της εθνικής τους ολοκλήρωσης. Για τους Έλληνες ήταν η Μεγάλη Ιδέα (ήταν;), για τους Εβραίους ο Σιωνισμός, για τους Γερμανούς ο Παγγερμανισμός, στον οποίο στηρίχθηκε όλο το χιτλερικό κίνημα, και για τους Ιταλούς ο Φασισμός.

Ο μεγάλος μας ποιητής είχε γράψει ότι ο Σιωνισμός του θύμιζε τη δική μας Μεγάλη Ιδέα. Τον Οκτώβριο του 1922 στη γειτονική μας χώρα συνέβη ένα γεγονός που συγκλόνισε την Ευρώπη την εποχή εκείνη και σκόρπισε ενθουσιασμό σε όσους είχαν εθνική συνείδηση. Είναι εν πολλοίς άγνωστο κι αποσιωπημένο, αλλά κι ο Παλαμάς υπήρξε ένας από αυτούς. Τον Ιούνιο του 1923 ο ποιητής σημείωνε ότι ο Φασισμός είναι «η αρτιότερα οργανωμένη και γενναιότερη αντίδραση και αντίσταση εναντίον των σοσιαλιστών όλων των αποχρώσεων», ενώ τον μπολσεβικισμό τον όρισε ως την έσχατη ακρότητα του σοσιαλισμού¹. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παλαμάς σημειώνει ότι όσοι πλέον απεχθάνονταν τον σοσιαλισμό και τη δημοκρατία δεν μπορούσαν να μη βλέπουν με «εξαιρετικό ενδιαφέρον και με αρκετή συμπάθεια την κίνηση του Φασισμού»².

Στην εφημερίδα «Εμπρός» δημοσίευσε τέσσερα άρθρα στα οποία καταπιανόταν με το συγκεκριμένο γεγονός. Είναι εντυπωσιακό πώς στα κείμενα αυτά αντιλαμβανόμαστε ότι ο ποιητής είχε άριστη γνώση του βίου του Μουσολίνι, της πολιτικής του πορείας κι εξέλιξης αλλά και των ιδεών του φασιστικού κινήματος. Ακόμα και των ιδεολογικών ρευμάτων που επηρέασαν το εν λόγω μουσολινικό κίνημα. Αναφέρει ότι ο Ιταλός ποιητής Γκαμπριέλε Νταννούτσιο γοήτευσε «ως ιερός ψάλτης της πατριδολατρείας» χαρακτηρίζοντάς τον «μέγα πρόδρομο των δικτατοριών» και «στρατηλάτη του Φιούμε»³. Πράγματι, ο Νταννούντσιο ήταν ο πρώτος που πραγματοποίησε πορεία προς κατάληψη εξουσίας και εδάφους και πρώτος χρησιμοποίησε τον χαιρετισμό εκείνο, μιλώντας στο ιταλικό πλήθος του Φιούμε το 1919, με τον οποίο έπειτα συνδέθηκε ο Φασισμός. Ήδη είχε εισάγει τον χαιρετισμό ως ρωμαϊκό από το 1914 με την κινηματογραφική ταινία «Cabiria», της οποίας ήταν ο σεναριογράφος. Για δεκαπέντε μήνες εγκαθίδρυσε δικτατορία και τον προσφωνούσαν «Duce», ενώ το δικτατορικό του καθεστώς το αναγνώρισε μόνο η Σοβιετική Ένωση.

Ο Γκαμπριέλε Νταννούντσιο απευθύνει τον «ρωμαϊκό» χαιρετισμό
προς τον λαό του Φιούμε το 1919.

Ο εθνικός μας ποιητής θα αναγνωρίσει την εποχή εκείνη ότι ο Μουσολίνι υπήρξε ο συνεχιστής και ο ενσαρκωτής του ονείρου του Γκαμπριέλε Νταννούντσιο, κρίνοντας ότι η ποιητική φαντασία είναι πάντοτε θεωρητική, όσο κι αν αυτή σε κάποιες περιπτώσεις αγγίζει το πολιτικό ιδεώδες. Θα επισημάνει μάλιστα ότι, ο Μουσολίνι, ήταν ο άνδρας που μπορούσε να γίνει το πρόσωπο Κυβερνήτη ισχυρού, προφήτη και ειδώλου, ο οποίος θα επέβαλλε στους λίγους και τους πολλούς την αρχή της πολιτικής του θρησκείας⁴. Γιατί πέρασε από τη θεωρία στην πράξη και πέτυχε να επιβληθεί. Όλα αυτά ο Παλαμάς θεωρούσε ότι τα στερούταν ο μεγάλος Ιταλός ποιητής Νταννούντσιο, αφού, όπως σημείωνε σε άλλο του άρθρο, «ο φασισμός είναι δύναμη αξιούσα ότι ενεργεί» κι ότι «οι φασισταί δεν παρουσιάστηκαν με διαθέσεις καλαμαράδων, αλλά με ήθη και κινήματα μπράβων»⁵. Ο ποιητής του «Δωδεκάλογου του γύφτου» διακρίνει την αντίθεση των φασιστών με τους Ιταλούς εθνικιστές. Οι πρώτοι σχετίζονταν περισσότερο με τους φουτουριστές του Μαρινέττι, ενώ οι δεύτεροι ήταν αριστοκράτες, λόγιοι και ακαδημαϊκοί. Με το ρόπαλο δεν προοδεύει η λογοτεχνία, γράφει ο Έλληνας ποιητής και πληροφορεί το αναγνωστικό κοινό της εφημερίδας «Εμπρός» ότι η φιλολογία των φασιστών ήταν πολύ φτωχή κατά το 1923⁶.

Ο Παλαμάς όρισε τον φασισμό ως «το βάρβαρο όνομα της πατριδολατρείας, την οποία εξήρε ο Πλάτων»⁷. Η αναφορά του στον Πλάτωνα βασίζεται στο βιβλίο «Κρίτων», όπου ο Σωκράτης φέρεται να λέει στους μαθητές του ότι «απάντων τιμιότερον έστιν η πατρίς»⁸. Τέσσερα χρόνια μετά ο ποιητής μας θα δηλώσει ότι «o πατριωτισμός μας είναι έμφυτος», συμπληρώνοντας: «Κι εγώ είμαι εθνικιστής, βέβαια εθνικιστής, είμαι ένας πατριδολάτρης…»⁹.Μάλιστα, τρία χρόνια νωρίτερα σε ένα από τα τέσσερα άρθρα του αφορόντα τον φασισμό, θα γράψει για την «πατριδολατρεία των φασιστών», σημειώνοντας ότι είναι «θρησκεία τάσεων συντηρητικών»¹⁰. Σε άλλο του άρθρο θα σημειώσει ότι ο Μουσολίνι «άδραξε μία χρυσή ευκαιρία για να ξεδιπλώσει σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια το λάβαρο της πατριδολάτριδος ιδεολογίας του»¹¹. Έγραψε μάλιστα ότι ο Μουσολίνι για την εποχή εκείνη ήταν ο « επισημότατος αντιπρόσωπος της πατριδολατρείας που μετέφερε την ωραία αυτή θρησκεία στο υψηλό επίπεδο της πολιτικής δράσεως»¹². Προχωρεί μάλιστα σε περαιτέρω ανάλυση και καταδεικνύει ότι ο φασισμός ήταν ένα παράδειγμα σημαντικό για τα έθνη, τονίζοντας ότι πρέπει να εξετάζεται πέρα από τα συμφέροντα των εκάστοτε εθνών. Παραθέτω τα λόγια του επακριβώς: «…ο τολμητίας αξιοθαύμαστος φασισμός, αν τον εξετάσετε από περιωπής και ασχέτως προς τα συμφέροντα των καθέκαστα εθνών, μας υπομιμνήσκει την κατ’ εξοχήν ανάγκην ενός λαού δια να ζωογονηθεί, να επικρατήση, να προκόψη, την παλαιάν και τόσον περιφρονουμένην φιλοπατρίαν το απλούστατον, φαεινότατον πατροπαράδοτον ιδανικόν»¹³. Ο εθνικισμός, σύμφωνα με τον ποιητή μας, είναι η μετονομασία της πατριδολατρείας¹⁴. Ο Παλαμάς διαπιστώνει μάλιστα ότι ο Φασισμός του Μουσολίνι αντικαθιστά το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία-Ισότης-Αδελφότης» επισημαίνοντας ότι αυτές οι τρεις λέξεις είναι «ακαθόριστες και αφηρημένες» και «μη ανταποκρινόμενες στη φύση του πραγματικού, του ιστορικού». Το νέο τρίπτυχο του Φασισμού, λέει ο Παλαμάς, είναι: «Σύμπνοια, Πειθαρχία, Εργασία». Και καταλήγει ότι «δὲν χρειάζεται κόπος πολὺς εἰς τὸν ὑγιεστέρον καὶ συνετώτερον σκεπτόμενον διὰ νὰ ὁμολογήσῃ ὅτι εἶνε τὰ ὡραῖα πειστικώτερα καὶ μᾶλλον ἀποτελεσματικὰ νοήματα, τὰ ἀνταποκρινόμενα εἰς τὴν πραγματικότητα καὶ παραδίδοντα εἰς ἡμᾶς τὸ μυστήριον τῆς εὐημερίας ἀτόμων καὶ λαῶν»¹⁵. Διακρίνει μάλιστα ότι, ο φασισμός, αντιβαίνει με ακάθεκτη αρετή κατά της ορμής των πολιτικών δογμάτων, δηλαδή του φιλελευθερισμού και του κομμουνισμού, που οδηγεί «στον ζόφο του αγνώστου, στο χάος της αναρχίας και την κατάπτωση των πατρίδων»¹⁶. Ο σοσιαλισμός υπήρξε για τον Μουσολίνι «σταθμός αναγκαίος για τη μετάβασή του στον φασισμό», γράφει ο Παλαμάς, εκδηλώνοντας θαυμασμό για τον Ιταλό ηγέτη, μη φειδόμενος χαρακτηρισμών, λέγοντας ότι ο φασισμός «κατέκτησε τα πράγματα με κυβερνήτη επικεφαλής έναν υπερόχου δραστηριότητος δημεργέτη»¹⁷. Θα συμπληρώσει μάλιστα ότι η διαδρομή του Μουσολίνι από τον σοσιαλισμό στον φασισμό είναι ένα «τρικυμιώδες φαινόμενο πολιτικής ζυμώσεως και πολεμικής μανίας», το οποίο δεν ήταν τίποτα άλλο πέρα από πατριδολατρεία που πρόσφερε στην κουρασμένη της σάρκα νέα φτερά¹⁸. Δεν θεωρούσε όμως τον φασισμό ως γέννημα του σοσιαλισμού, αλλά «αίρεση μόνο του νασιοναλισμού» και «παρακλάδι του λεγόμενου εθνικισμού»¹⁹.

Τραγική ειρωνεία στα όσα έγραψε για τον Μουσολίνι είναι και το άρθρο όπου τον χαρακτηρίζει νέο Rienzi αναφέροντας τις ομοιότητες της ταπεινής τους καταγωγής και της ανόδου τους στην εξουσία, αλλά μη παραβλέποντας να σημειώσει ότι ο παραλληλισμός αυτός κάθε άλλο παρά ευοίωνος θα μπορούσε να είναι για τον ηγέτη της Ιταλίας και του φασισμού. Τον Απρίλιο του 1945 ο Μουσολίνι πράγματι θα είχε το ίδιο τέλος με τον Rienzi.

Όλα όσα γράφτηκαν από τον Παλαμά για τον φασισμό και τον Μουσολίνι ήταν πολύ καιρό πριν το 1940. Και εξέτασε το ιστορικό αυτό φαινόμενο θέλοντας να αναδείξει τα θετικότερα στοιχεία του, από τα οποία δύνανται να εμπνευστούν τα έθνη για να φτάσουν στην ολοκλήρωσή τους. Η Ελλάς προσέκρουε όμως στο όραμα των Ιταλών, το λεγόμενο «Mare Nostrum», για το οποίο είχε επισημάνει τον κίνδυνο ο Ίων Δραγούμης ήδη από το 1919, δηλαδή σε μια περίοδο που ο Μουσολίνι δεν είχε ακόμα κατακτήσει την εξουσία στην Ιταλία. Ο μεγάλος Έλληνας εθνικιστής, για τον οποίο ο Παλαμάς είχε γράψει ποίημα μετά την εκτέλεσή του από τους βενιζελικούς²⁰, σε άρθρο του τον Μάιο του 1920 στην εφημερίδα «Πολιτεία» έγραψε ότι η Ιταλία ποτέ δε θα παραιτείτο των βλέψεών της για την Αλβανία, παρά μόνον εάν γινόταν σοσιαλιστική. Οι ιταλικές βλέψεις επί της Αλβανίας συνδέονταν, επεσήμανε ο Δραγούμης, με τις διπλωματικές και πολιτικές της αντιλήψεις περί των ζωτικών συμφερόντων επί της Αδριατικής για να την μετατρέψει σε «mare nostrum» (η δική μας θάλασσα)²¹. Είκοσι χρόνια μετά, το 1940, ο Μουσολίνι θα επεδίωκε να υλοποιήσει αυτή την διαχρονική επιθυμία της Ιταλίας, έχοντας προσαρτήσει στην Ιταλική Αυτοκρατορία την Αλβανία ήδη από τον Απρίλιο του 1939. Η επιθετική εξωτερική πολιτική του Μουσολίνι εν τέλει ευνόησε την Ελλάδα, αφού μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου τα Δωδεκάνησα, τα οποία οι Ιταλοί κατείχαν προ του Μουσολίνι, προσαρτήθηκαν στο ελληνικό κράτος και λυτρώθηκαν από την ιταλοποίησή τους.

Τέλος, καλό είναι να επισημάνουμε ότι ο Δραγούμης, ο οποίος υπήρξε ανέκαθεν ο απόστολος της ελληνικής ολοκλήρωσης, επικαλείτο συχνά το παράδειγμα της ιταλικής ενοποίησης που έγινε το 1861 και ολοκληρώθηκε το 1871 με ανακήρυξη της Ρώμης ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ιταλικού κράτους.

Στο βιβλίο «Ελληνικός Πολιτισμός» ο Δραγούμης αναφέρει ότι αν κάποιες φορές ένα έθνος δεν καταφέρνει να δημιουργήσει αμέσως το κράτος που επιθυμεί, τότε μπορεί να δημιουργήσει περισσότερα κράτη, όπως έκαναν η Ιταλία κι η Γερμανία. Τεκμηρίωνε πως τα εθνικά κράτη πάνε πάντα κατά την ενοποίησή τους και δημιουργούν ένα μεγάλο εθνικό κράτος. Παράλληλα, έριχνε τη μομφή του προς τους πολιτικούς του ελληνικού κράτους: «Μα αυτά δε τα φαντάστηκαν, φαίνεται, οι ανιστόρητοι Ελλαδικοί πολιτικοί»²².

Ουσιαστικά ο Δραγούμης εμπνεόταν από το παράδειγμα του κινήματος «Il Risorgimento» που σημαίνει «Η αναβίωση» και στο οποίο πρωτοστατούσε ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ Β’. Ο Τζουζέπε Μαντσίνι είχε δημιουργήσει το κίνημα «Νέα Ιταλία» για τον ίδιο σκοπό. Επάνω σε όλα αυτά βασιζόταν κι ο ιταλικός φασισμός.

Το ποιος ήταν στην Ελλάδα ο προάγγελος ενός αντίστοιχου κινήματος για την εθνική μας ολοκλήρωση είναι ευνόητο. Υπήρξε ΜΟΝΟ ο Ίων Δραγούμης και γι’ αυτό ο Παλαμάς του έγραψε τον στίχο «Για της φυλής την ένωση ο αγώνας; Πάντα η δόξα στην εθνικήν ιδέα»²³.

1Παλαμάς, Κ., «Γαριβάλδης», εφ., «Εμπρός», 10 Ιουνίου 1923.

2όπ. παρ.

3Παλαμάς, Κ., «Μουσσολίνι», εφ., «Εμπρός», 18 Νοεμβρίου 1922.

4Παλαμάς, Κ., «Φιλοπατρία», εφ., «Εμπρός», 10 Μαρτίου 1923.

5Παλαμάς, Κ., «Ο Μουσσολίνι συγγραφεύς», εφ. «Εμπρός», 2 Οκτωβρίου 1923.

6όπ. παρ.

7όπ. παρ.

8Πλάτων, «Κρίτων» 51a-b.

9Σπανούδη, Σ., «Οι σύγχρονοι Γάλλοι συγγραφείς – Μια επίσκεψις στον Κωστή Παλαμά», εφ. «Νέος Αγών», 27 Φεβρουαρίου 1926. (Πρόκειται περί συνεντεύξεως του μεγάλου ποιητή στην Σοφία Σπανούδη).

10Παλαμάς, Κ., «Φιλοπατρία», εφ., «Εμπρός», 10 Μαρτίου 1923.

11Παλαμάς, Κ., «Γαριβάλδης», εφ. «Εμπρός», 10 Ιουνίου 1923.

12Παλαμάς, Κ., «Ο νέος Ριένζης», εφ. «Εμπρός», 21 Ιανουαρίου 1923.

13όπ. παρ.

14όπ. παρ.

15όπ. παρ.

16όπ. παρ.

17όπ. παρ.

18όπ. παρ.

19Παλαμάς, Κ., «Ο Μουσσολίνι συγγραφεύς», εφ. «Εμπρός», 2 Οκτωβρίου 1923.

20Παλαμάς, Κ., «Νεκρική Ωδή», περ. «Ο Νουμάς», 8 Αυγούστου 1920. Άπαντα Ίωνος Δραγούμη Δ’ τόμος, εκδόσεις «Έκτωρ», Αθήνα, 2021.

21Δραγούμης, Ι., «Ρουμανία και Αλβανία», εφ. Πολιτεία, 7/5/1920. Άπαντα Ίωνος Δραγούμη Γ’ τόμος, εκδόσεις «Έκτωρ», Αθήνα, 2021.

22Άπαντα Ίωνος Δραγούμη Α’ τόμος, εκδόσεις «Έκτωρ», Αθήνα, 2021.

23Παλαμάς, Κ., «Νεκρική Ωδή», περ. «Ο Νουμάς», 8 Αυγούστου 1920

Πηγή