Η ΑΠΟΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΙΜΠΡΑΗΜ ΣΤΗ ΜΑΝΗ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1826

Χρυσῆ Δ. Μανωλοπούλου-Τσέντου

Η ΑΠΟΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΙΜΠΡΑΗΜ

ΣΤΗ ΜΑΝΗ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1826

Ἐπισημάνσεις γιὰ τὴ σημασία της στὴν ἐξέλιξη τοῦ Ἀγῶνα

Τὸ κείμενο ἀποτελεῖ ἐπεξεργασία τῆς εἰσηγήσεως, μὲ τὸν ἴδιο τίτλο, ποὺ ἔγινε στὴν Ἀρεόπολη στὶς 26 Ἰουνίου 2021 σὲ Ἡμερίδα ποὺ διοργάνωσε ἡ Ἱερὰ Μητρόπολη Μάνης στὸ πλαίσιο τῶν διήμερων ἑορταστικῶν ἐπετειακῶν ἐκδηλώσεων, στὶς 26 καὶ 27 Ἰουνίου, τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μάνης καὶ τοῦ Δήμου Ἀνατολικῆς Μάνης, μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς συμπληρώσεως 200 χρόνων ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης. Οἱ ἐκδηλώσεις τελοῦσαν ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ἐπιτροπῆς «ΕΛΛΑΔΑ 2021».

   Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μιλήσει κανεὶς γιὰ τὴ συμβολὴ τῶν γυναικῶν στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, χωρὶς νὰ φέρει στὴ σκέψη του τὶς γυναῖκες τῆς Μάνης, ποὺ κατατρόπωσαν καὶ ταπείνωσαν τὶς δυνάμεις τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ μάχη τοῦ Διροῦ. Αὐτὸ ὅμως ποὺ συνήθως ΔΕΝ συνειδητοποιοῦμε εἶναι ὅτι οἱ γυναῖκες τῆς Μάνης δὲν εἶναι ἁπλῶς μορφὲς σχεδὸν μυθικές, ποὺ ἀξίζει νὰ ἀνασύρουμε ἀπὸ τὴν Ἱστορία, ἀλλὰ εἶχαν μιὰ ἐντελῶς καίρια συμβολὴ στὴν ἐξέλιξη τοῦ ἐθνικοαπελευθερωτικοῦ ἀγῶνα, ποὺ φέτος τιμᾶμε τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴν ἔναρξή του.

Τὰ γεγονότα εἶναι λίγο ὣς πολὺ γνωστά. Θὰ περιορισθοῦμε λοιπὸν σὲ μιὰ σύντομη ἀναφορὰ σὲ αὐτά, γιὰ νὰ προχωρήσουμε στὴ συνέχεια στὴν ἀποτίμησή τους.

Ἐπιστρέφοντας στὴν Πελοπόννησο μετὰ τὴν ἐκστρατεία του στὸ Μεσολόγγι, ὁ Ἰμπραὴμ θέλησε νὰ ἐπιβεβαιώσει τὴν κυριαρχία του, ἁλώνοντας τὸ προπύργιο τῆς Ἐπανάστασης: τὴ Μάνη. Καὶ ὅταν ἡ Μάνη ἀρνήθηκε νὰ προσκυνήσει, ἐπικεφαλῆς στρατοῦ 8.000 ἀνδρῶν κινήθηκε νὰ εἰσβάλει στὴ Μάνη ἀπὸ τὰ βορειοδυτικά, ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Καλαμάτας, τὴν περιοχὴ τοῦ Ἁλμυροῦ.

Στὶς 22 Ἰουνίου 1826 οἱ Αἰγύπτιοι ἔφτασαν στὴ Βέργα, στὸ πρόχειρο πέτρινο τεῖχος ποὺ εἶχαν φτιάξει οἱ Μανιᾶτες, γιὰ νὰ φυλᾶνε τὴ μοναδικὴ αὐτὴ εἴσοδο στὴ δυτικὴ Μάνη. Τὸ τεῖχος φύλασσαν 1.000 μόνο ἀποφασισμένοι Μανιᾶτες, οἱ ὁποῖοι ὅμως ἐπὶ τρεῖς ἡμέρες ἀπέκρουαν τὶς ἐπανειλημμένες ἐπιθέσεις τῶν αἰγυπτιακῶν στρατευμάτων, προξενώντας σὲ αὐτὰ τεράστιες ἀπώλειες.

Ὁ Ἰμπραήμ, ἤδη περίφημος γιὰ τὴ στρατηγική του ἰδιοφυΐα, ποὺ θὰ τοῦ χάριζε τὸ ψευδώνυμο «ὁ Ναπολέων τῆς Αἰγύπτου», δὲν περιορίστηκε στὶς μετωπικὲς ἐπιθέσεις στὴ Βέργα. Παράλληλα μὲ αὐτές, ἀποβίβασε 1.500 Αἰγυπτίους στὰ νῶτα τῶν Μανιατῶν, στὸν κόλπο τοῦ Διροῦ. Ἀποστολή τους νὰ καταλάβουν τὴν Ἀρεόπολη, ποὺ τότε ὀνομαζόταν Τσίμοβα, ἐξαναγκάζοντας παράλληλα τοὺς ὑπερασπιστὲς τῆς Βέργας νὰ ἐγκαταλείψουν τὶς θέσεις τους, γιὰ νὰ σώσουν τὶς οἰκογένειές τους, ὁπότε βεβαίως τὸ σύνολο τῶν Αἰγυπτιακῶν δυνάμεων θὰ κατέκλυζε τὴ Μάνη ἀπὸ τὸν Ἁλμυρό.

Ὅμως ὁ Ἰμπραὴμ δὲν λογάριαζε τί σήμαινε ὅτι εἶχε ἀπέναντί του Μανιᾶτες.

Στὴ Μάνη σήμανε γενικὸς συναγερμός, μὲ τὶς καμπάνες νὰ χτυποῦν καὶ νὰ σημαίνουν τὴ μεγάλη ὥρα. Οἱ γυναῖκες τῆς Μάνης, ἀρνούμενες νὰ ὁδηγηθοῦν σὲ ἀσφαλῆ τοποθεσία, ὅπως τοὺς προτάθηκε, ἔπεσαν ὁπλισμένες μὲ δρεπάνια πάνω στοὺς Αἰγυπτίους ποὺ προσπαθοῦσαν νὰ κινηθοῦν πρὸς τὴν Τσίμοβα – «ἔδραμαν δρεπανηφόροι», ὅπως γράφει ὁ Σπυρίδων Τρικούπης¹, καὶ κυριολεκτικὰ πέταξαν τοὺς Αἰγυπτίους στὴ θάλασσα.

«Οἱ μὲν Μανιᾶται ἐπυροβόλουν μὲ τὰ ὅπλα», γράφει ὁ Ἀμβρόσιος Φραντζῆς, «αἱ δὲ γυναῖκαι ἐμάχοντο μὲ τὰς πέτρας»². «Ἄνδρες ἐφάνησαν καὶ αὐταὶ αἱ δρεπανηφόροι Μανιάτιδες», ἐπιλέγει ὁ Τρικούπης³. «Ἀμαζόνες» τὶς ὀνομάζει ὁ Κόκκινος⁴.

Ὁ Ἰμπραὴμ ἀποσύρθηκε ταπεινωμένος, ὅμως δὲν παραιτήθηκε ἀπὸ τὴ φιλοδοξία του νὰ ὑποτάξει τὴ Μάνη. Δύο μῆνες μετὰ ἐπιχείρησε νέα εἰσβολή, αὐτὴ τὴ φορὰ ἀπὸ τὰ ὀρεινὰ περάσματα τῆς ἀνατολικῆς πλευρᾶς τοῦ Ταϋγέτου. Οἱ Μανιᾶτες ὅμως πέτυχαν καθοριστικὴ νίκη ἐναντίον του σὲ ὁλοήμερη μάχη στὶς 28 Αὐγούστου, στὴν περιοχὴ ποὺ ἔκτοτε εἶναι γνωστὴ ὡς Πολυάραβος, ἀπὸ τοὺς πολλοὺς νεκροὺς ποὺ ἄφησαν οἱ Ἄραβες, δηλαδὴ οἱ Αἰγύπτιοι, στὸ πεδίο τῆς μάχης. Καὶ ἐδῶ οἱ Μανιάτισσες διέπρεψαν, πολεμώντας στὸ πλευρὸ τῶν ἀνδρῶν τους. Ὁ Σπυρίδων Τρικούπης μνημονεύει ὡς «ἀξιοσημείωτον γυναικεῖον ἀρίστευμα» τὸ κατόρθωμα τῆς Ἑλένης Ἀναειπόνυμφης⁵. Ὁ Ἰμπραὴμ ἀναγκάσθηκε ἐκ νέου νὰ ὑποχωρήσει ταπεινωμένος, παραδεχόμενος πλέον τὴν ἀδυναμία του νὰ πατήσει τὴν ἀδούλωτη Μάνη.

*     *     *

Ἐρχόμαστε στὴ σημασία τῶν γεγονότων. Πραγματικά, ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ καλοκαίρι τοῦ 1826 ἔχει μιὰ καίρια σημασία ποὺ συνήθως περνάει ἀπαρατήρητη.

Κατὰ πρῶτον, ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη μᾶς βοηθάει νὰ ἀπαντήσουμε σὲ αὐτὸ ποὺ εἶναι ἴσως τὸ μεγαλύτερο ὑπαρξιακὸ ἐρώτημα τοῦ νεώτερου Ἑλληνισμοῦ. Ἕνα ἐρώτημα ἀπὸ τὸ ὁποῖο συνήθως κρυβόμαστε, τόσο ὅμως ἀμείλικτο, ποὺ δὲν μποροῦμε νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ αὐτό:

 Μήπως ἡ Ἐπανάσταση εἶχε στὴν πραγματικότητα σβήσει ἀπὸ τὸν Ἰμπραήμ, καὶ μόνο τὸν Ναβαρῖνο τὴν ἔσωσε;

Μήπως, ὅ,τι καὶ νὰ λέμε στὶς ἐπετειακὲς ἐκδηλώσεις, στὴν πραγματικότητα ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες χρωστᾶμε στὴν ἐθνική μας ἀνεξαρτησία στὴν παρέμβαση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων;

Ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ καλοκαίρι τοῦ 1826 μᾶς δείχνει τὸν δρόμο, γιὰ νὰ ἀπαντήσουμε σὲ αὐτὸ τὸ ἀμείλικτο ἐρώτημα. Καὶ ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι, ΟΧΙ, ὁ Ἰμπραὴμ δὲν εἶχε κυριαρχήσει στὴν Πελοπόννησο. Σαφῶς ἡ παρουσία ἰσχυροῦ καὶ σύγχρονου τακτικοῦ στρατοῦ στὴν Πελοπόννησο εἶχε φέρει σὲ δύσκολη θέση τοὺς Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ οἱ δυνάμεις τῶν Αἰγυπτίων εἶχαν ἐν τῷ μεταξὺ φθαρεῖ σημαντικὰ καὶ ἀπεῖχαν πολὺ ἀπὸ τὸ νὰ ἔχουν θέσει ὑπὸ τὸν ἔλεγχό τους τὴν Πελοπόννησο.

Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1826, μάλιστα, δηλαδὴ δύο μῆνες μετὰ τὴν ἀποτυχία καὶ τῆς δεύτερης προσπάθειας τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ εἰσβάλει στὴ Μάνη, ὅταν κατέπλευσε στὸ λιμάνι τοῦ Νεοκάστρου ἰσχυρὴ μονάδα τοῦ τουρκικοῦ στόλου ὡς ἐνίσχυση στὶς ἐπιχειρήσεις τοῦ Ἰμπραήμ, ὁ Ριαλάμπεης, ὁ ἐπικεφαλῆς τοῦ τουρκικοῦ στόλου, ζήτησε νὰ ἐνημερωθεῖ γιὰ τὶς ἐκστρατεῖες τοῦ Ἰμπραὴμ στὴν Πελοπόννησο. Καὶ ὅταν τοῦ εἶπαν ὅτι ὁ Ἰμπραὴμ εἶχε στὴν κατοχή του τὰ φρούρια τῆς Μεσσηνίας καὶ τὴν Τριπολιτσά, καὶ κατὰ τὰ λοιπὰ διενεργοῦσε ἐξορμήσεις σὲ διάφορα μέρη τῆς Πελοποννήσου, προσβαλλόμενος ἀπὸ παντοῦ καὶ φθείροντας τὶς δυνάμεις του, κούνησε τὸ κεφάλι του καὶ σχολίασε δηκτικά: «Ἀναρωτιέμαι ἂν μὲ αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἰσχυριστεῖ κανεὶς ὅτι εἶναι κύριος μιᾶς χώρας…»⁶.

Πραγματικά, ὁ Ἰμπραήμ, μετὰ τὶς πρῶτες του νίκες στὴ Μεσσηνία καὶ τὴν κατάληψη τῆς Τριπολιτσᾶς, δὲν εἶχε νὰ ἐπιδείξει κάποια σημαντικὴ στρατηγικὴ νίκη στὴν Πελοπόννησο. Ἡ προσπάθειά του νὰ κινηθεῖ πρὸς τὸ Ναύπλιο τὸν Ἰούνιο τοῦ 1825 εἶχε ἀποκρουστεῖ στοὺς Μύλους. Καὶ ἂν ὑποστήριζε κανεὶς ὅτι ἕνα χρόνο μετά, στὶς ἀρχὲς τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ 1826, εἶχε ἐπιστρέψει νικητὴς ἀπὸ τὸ Μεσολόγγι μὲ τὸ ἠθικὸ τοῦ στρατοῦ του στὰ ὕψη, αὐτὸ θὰ ἦταν ἐξαιρετικὰ ἀφελές – τοὐλάχιστον τόσο ἀφελές, ὅσο τὸ νὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι ἦταν στὰ ὕψη τὸ ἠθικὸ τοῦ στρατοῦ τοῦ Ξέρξη μετὰ τὶς Θερμοπύλες. Ἄλλωστε, ὅπως παρατηρεῖ χαρακτηριστικὰ ὁ Herzberg, ὁ Ἰμπραὴμ ἐπέστρεψε ἀπὸ τὸ Μεσολόγγι μὲ στρατὸ μὲ τὸν ὁποῖο «ἡ Πελοπόννησος μποροῦσε νὰ ἀναστατωθεῖ καὶ νὰ ρημαχθεῖ, ὄχι ὅμως καὶ νὰ κατακτηθεῖ»⁷.

Καὶ ὅταν ὁ Ἰμπραὴμ φιλοδόξησε νὰ ἐπιβεβαιώσει τὴν κυριαρχία του στὴν Πελοπόννησο, ὑποτάσσοντας τὴ Μάνη, καὶ οἱ δύο προσπάθειές του νὰ εἰσβάλει σὲ αὐτὴν ὁδήγησαν σὲ παταγώδη ἀποτυχία.

Ἐπὶ μακρὸν ὁ Ἰμπραὴμ ἀναγκάστηκε νὰ ἀναστείλει τὶς ἐπιχειρήσεις. Ἕνα χρόνο ἀργότερα, τὸ φθινόπωρο τοῦ 1827, ἡ καταναυμάχηση τοῦ στόλου του ἀπὸ τοὺς στόλους τῶν τριῶν Μεγάλων Δυνάμεων στὸ Ναβαρῖνο γκρέμισε ἐν τῇ γενέσει της τὴν τελευταία του προσπάθεια του νὰ βγεῖ ἀπὸ τὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχε περιέλθει, ὀργανώνοντας μιὰ ἐκστρατεία ἐνάντια στὴν Ὕδρα. Πραγματικά, ἡ ὅλη ἐκστρατεία του στὴν Πελοπόννησο ἔμοιαζε νὰ ἔχει ὁδηγηθεῖ σὲ ἀδιέξοδο.

Αὐτὴ τὴν ἁπλῆ ἀλήθεια εἶπε ὁ Τοῦρκος ναύαρχος. Καὶ εἶναι παράδοξο ὁ μὲν Τοῦρκος ναύαρχος νὰ βλέπει καὶ νὰ λέει αὐτὴ τὴν ἁπλῆ ἀλήθεια, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη, κάποιοι σήμερα στὴν Ἑλλάδα νὰ διατείνονται κυνικὰ ὅτι ὁ Ἰμπραὴμ εἶχε καταστείλει τὴν Ἐπανάσταση καί… μᾶς ἔσωσαν οἱ Μεγάλες Δυνάμεις.

Ἂν ἤδη τὰ παραπάνω εἶναι σημαντικά, ὑπάρχουν πολλὰ ἀκόμα νὰ ποῦμε. Διότι μέχρι στιγμῆς περιοριστήκαμε στὴ διαπίστωση τοῦ στρατηγικοῦ ἀδιεξόδου στὸ ὁποῖο εἶχε ὁδηγηθεῖ ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ἰμπραὴμ στὴν Πελοπόννησο. Ἀλλὰ πρέπει νὰ προσθέσουμε ἐδῶ καὶ τὴν τεράστια φθορὰ στὶς δυνάμεις του. Οἱ Ἕλληνες ἀπομνημονευματογράφοι καὶ ἱστορικοί, ἑστιάζοντας εὐλόγως στὶς δυσκολίες ποὺ ἀντιμετώπιζε ἡ ἑλληνικὴ πλευρά, παραβλέπουν τὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχε περιέλθει ὁ Ἰμπραήμ, τὸ ὁποῖο ὅμως μᾶς παρουσιάζουν ἀνάγλυφα οἱ ξένοι ἱστορικοί. Καὶ εἶναι σημαντικὸ νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ἡ φθορὰ στὶς δυνάμεις τοῦ Ἰμπραὴμ ἐμφανίζεται ὡς ἄμεσος ἀντίκτυπος τῆς παταγώδους ἀποτυχίας του στὴ Μάνη.

Ὁ George Finlay, στὸ μεῖζον ἔργο του Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης, ποὺ ἐξέδωσε τὸ 1861, ἀφιερώνει μόλις μία παράγραφο στὶς δύο ἀποτυχημένες προσπάθειες τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ εἰσβάλει στὴ Μάνη. Μετὰ κάνει μιὰ σαφῶς ἀπαξιωτικὴ ἀναφορὰ στὶς προσπάθειες τοῦ Κολοκοτρώνη νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν Ἰμπραήμ.

Ἀλλὰ προσέξτε τί γράφει στὴν ἀμέσως ἑπόμενη παράγραφο:

«Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ὁ Ἰμπραὴμ βρῆκε τὰ στρατεύματά του τόσο ἐξαντλημένα ἀπὸ τὴν κόπωση καὶ τὶς ἀρρώστιες, ὥστε ἀναγκάστηκε νὰ ἀναστείλει τὶς ἐπιχειρήσεις του, μέχρι νὰ λάβει νέες ἐνισχύσεις ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο»⁸.

Καὶ γιὰ νὰ μείνει καμμία ἀμφιβολία γιὰ τὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχαν ὁδηγηθεῖ τὰ πράγματα, ὁ Finlay συνεχίζει:

«Ὁ Μωχάμετ Ἄλυ ἔδειχνε αὐτὴ τὴν περίοδο κάποιο δισταγμὸ νὰ συνεχίσει τὸν πόλεμο ἐνάντια στοὺς Ἕλληνες»⁹.

Ὁ Mendelssohn εἶναι πολὺ πιὸ ἀναλυτικός. Συγκεκριμένα, στὸ ἔργο του Geschichte Griechenlands, ποὺ κυκλοφόρησε τὸ 1870, κάνει μιὰ σχεδὸν ἐπιγραμματικὴ ἀναφορὰ στὶς ἀποτυχημένες προσπάθειες τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ εἰσβάλει στὴ Μάνη τὸν Ἰούνιο καὶ τὸν Αὔγουστο τοῦ 1826, ἡ ὁποία κλείνει μὲ ἕνα ἐγκώμιο τῶν Μανιατῶν, οἱ ὁποῖοι «ἐπιβεβαίωσαν τὴν παλιὰ φήμη τῆς ἀνδρείας τους στὴν ὑπεράσπιση τοῦ πάτριου ἐδάφους καὶ ἀπέκρουσαν τοὺς ἐχθροὺς ποὺ προσπαθοῦσαν νὰ εἰσβάλουν σὲ αὐτό, ἐδῶ ὅπως καὶ ἀλλοῦ, μὲ βαριὲς ἀπώλειες»¹⁰.

Ἀμέσως μετὰ ὁ Mendelssohn περνάει στὴ δεινὴ κατάσταση στὴν ὁποία εἶχαν περιέλθει οἱ αἰγυπτιακὲς δυνάμεις:

«Ὅταν ὁ Ἰμπραὴμ τὸν Νοέμβριο τοῦ 1826 κατέλυσε στὴ Μεθώνη, γιὰ νὰ περάσει τὸν χειμῶνα, οἱ τάξεις τῶν Αἰγυπτίων βρέθηκαν δεινῶς ἀραιωμένες ἀπὸ κάθε λογῆς ταλαιπωρίες καὶ ἐπιδημίες. Οἱ ἐλαφρὰ ντυμένοι Ἀφρικανοὶ καὶ Ἀσιᾶτες δὲν μποροῦσαν νὰ ὑποφέρουν τὸ τραχὺ κλίμα τοῦ Μοριᾶ, καὶ οἱ συνέπειες τοῦ συστήματος τῆς ἄγριας καταστροφῆς, ποὺ εἶχε ἀκολουθήσει ὁ Ἰμπραήμ, γίνονταν ἤδη αἰσθητὲς καὶ στοὺς ἴδιους τοὺς καταστροφεῖς, ἐπειδὴ γρήγορα ἔλειψαν ἀποθέματα καὶ τροφές. Ἕνα παξιμάδι πληρωνόταν μὲ ἀσημένια νομίσματα»¹¹.

Καὶ συνεχίζει, ἀποκαλύπτοντας πῶς ἔβλεπαν πιὰ στὴν Αἴγυπτο τὴν ἐκστρατεία στὴν Πελοπόννησο:

«Ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο ἔρχονταν πολὺ ἀσήμαντες ἐνισχύσεις, ἐπειδὴ ὁ ἀντιβασιλιάς (ὁ Μωχάμετ Ἄλυ, ὁ πατέρας τοῦ Ἰμπραήμ), ὁ ὁποῖος εἶχε ξοδέψει ἤδη 25 ἑκατομμύρια ἱσπανικὰ τάληρα γιὰ τὸν ἑλληνικὸ πόλεμο, ἄρχισε νὰ συλλογίζεται ἂν οἱ μεγάλες αὐτὲς δαπάνες θὰ ἀνταμείβονταν ἐπαρκῶς. Καὶ αὐτὸς ὁ ἴδιος οὐδέποτε ἦταν διατεθειμένος νὰ θυσιαστεῖ ἀνωφελῶς γιὰ τὸν Σουλτᾶνο, τώρα ὅμως καὶ ἡ στάση τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων τὸν ἔκανε νὰ προβληματίζεται.

Θεωροῦσε ὅτι τὸ παιχνίδι εἶχε χαθεῖ, ἂν ἡ Εὐρώπη ἐπενέβαινε, καὶ σὲ τέτοια περίπτωση εἶχε ἀποφασίσει νὰ τηρήσει μόνο τὰ ἐξωτερικὰ προσχήματα τῆς ὑποτέλειας (στὸν Σουλτᾶνο) καί, εὐθὺς μόλις τοῦ ἦταν δυνατόν, νὰ τραβήξει τὸ κεφάλι του ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παγίδα»¹².

Ὅπως διαπιστώνουμε, καὶ ὁ Finlay καὶ ὁ Mendelssohn εἶναι ἐξαιρετικὰ ἀποκαλυπτικοί. Ἂν καὶ δὲν δίνουν μεγάλη ἔκταση στὰ γεγονότα τῆς ἀπόκρουσης τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ καλοκαίρι τοῦ 1826 –τὸ γιατί ἀξίζει νὰ μᾶς ἀπασχολήσει, καὶ θὰ μᾶς ἀπασχολήσει πράγματι στὸ τέλος αὐτῆς τῆς μελέτης–, περιγράφουν μὲ τόσο μελανὰ χρώματα τὴν κατάσταση στὴν ὁποία εἶχε περιέλθει ὁ Ἰμπραὴμ μετὰ τὴν παταγώδη ἀποτυχία του στὴ Μάνη, ὥστε μπαίνει κανεὶς στὸν πειρασμὸ νὰ διερωτηθεῖ, ἀναλογιζόμενος τὸ πλῆρες στρατηγικὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχε περιέλθει ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ἰμπραὴμ στὴν Πελοπόννησο, μήπως τε- λικὰ τὸ Ναβαρῖνο δέν «ἔσωσε» τόσο τοὺς Ἕλληνες, ὅσο τὸν Ἰμπραήμ, δίνοντάς του τὴν εὐκαιρία νὰ ἀποχωρήσει εὐσχήμως ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ ἀδιέξοδο.

*     *     *

Πέρα ἀπὸ τὰ παραπάνω, δὲν πρέπει νὰ ἀγνοοῦμε ὅτι ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη ὑπῆρξε ἐπιπλέον ἕνας ἐντελῶς κρίσιμος κρίκος στὴν ἁλυσίδα τῶν γεγονότων ποὺ ὁδήγησαν στὴν παρέμβαση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων.

Προκειμένου νὰ τὸ καταλάβουμε αὐτό, εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουμε μιὰ ἐποπτεία τῆς κατάστασης ποὺ εἶχε διαμορφωθεῖ: Οἱ Μεγάλες Δυνάμεις εἶχαν προοδευτικὰ προσανατολιστεῖ σὲ μιὰ λογικὴ μεσολάβησης ἢ καὶ παρέμβασης γιὰ τὸν τερματισμὸ τῶν ἐχθροπραξιῶν, προτείνοντας τὴν ἵδρυση μιᾶς φόρου ὑποτελοῦς στὸν Σουλτᾶνο αὐτόνομης ἑλληνικῆς ἐπικράτειας. Ἐξυπακούεται ὅτι αὐτὸ ἦταν κάτι ποὺ δὲν ἐπιθυμοῦσε ὁ Σουλτᾶνος, ὁ ὁποῖος εἶχε ἀποδυθεῖ σὲ ἕναν ἀγῶνα δρόμου, γιὰ νὰ καταφέρει τὸ τελειωτικὸ κτύπημα στὴν Ἐπανάσταση.

Γιατί; Προφανῶς γιὰ νὰ εἶναι σὲ θέση, στὶς ὅποιες ἀναμενόμενες κρούσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων γιὰ τὸ ἑλληνικὸ ζήτημα, νὰ ἀντιτείνει ὅτι δὲν ὑπῆρχε πλέον ἑλληνικὸ ζήτημα, ὅλα εἶχαν τακτοποιηθεῖ, καὶ ἄρα δὲν ὑπῆρχε ἀντικείμενο διαμεσολάβησης. Αὐτὸ ἦταν τό «ἀφήγημα» ποὺ ἤθελε νὰ μπορεῖ νὰ προβάλει.

Αὐτὸ ὅμως τό «ἀφήγημα» ποὺ ἤθελε νὰ προβάλει ὁ Σουλτᾶνος δὲν μποροῦσε νὰ σταθεῖ, ὅσο ὑπῆρχαν ἁπτὰ καὶ συγκεκριμένα δείγματα ὅτι ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ζωντανή.

Στὰ τέλη τοῦ 1825 καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 1826, ὁ Σουλτᾶνος δὲν μποροῦσε νὰ ἀντιτείνει ὅτι δὲν ὑπῆρχε ἑλληνικὸ ζήτημα καὶ ὅλα εἶχαν τακτοποιηθεῖ, ὅσο ὑπῆρχε τὸ Μεσολόγγι, αὐτὸ τὸ σύμβολο ἀντίστασης καὶ ἀγῶνα, ἁπτὴ ἀπόδειξη ὅτι οἱ Ἕλληνες δὲν μποροῦσαν νὰ ζήσουν πιὰ σκλαβωμένοι. Αὐτὸ ἔκανε τὸ Μεσολόγγι, τὸ ὁποῖο κατὰ τ’ ἄλλα στερεῖτο σὲ αὐτὴ τὴ φάση τῆς Ἐπανάστασης κάθε στρατηγικῆς σημασίας, ὑπ’ ἀριθμὸν ἕνα στόχο τῶν τουρκοαιγυπτιακῶν ἐπιχειρήσεων. Ἀλλὰ τὸ Μεσολόγγι ἄντεξε, τὸ συγκλονιστικὸ μάλιστα εἶναι ὅτι στὸ τέλος ἄντεξε τὶς λίγες ἐκεῖνες μέρες ποὺ ἔκαναν τὴ διαφορά: Στὶς 23 Μαρτίου, μὲ τὸ νέο ἡμερολόγιο 4 Ἀπριλίου τοῦ 1826, δυόμιση ἑβδομάδες πρὶν τὴν ἡρωικὴ Ἔξοδο, ἡ Μεγάλη Βρετανία καὶ ἡ Ρωσία προχώρησαν στὴν ὑπογραφὴ τοῦ Πρωτοκόλλου τῆς Πετρούπολης, προτείνοντας τὴν παραχώρηση στοὺς Ἕλληνες αὐτονομίας¹³.

Ὅταν μετὰ τὴν Ἕξοδο τοῦ Μεσολογγίου, ὁ Ἰμπραὴμ ἐπέστρεψε στὴν Πελοπόννησο, ἀποφασισμένος νὰ στηρίξει ἐν τοῖς πράγμασι τό «ἀφήγημα» ποὺ ἐπειγόταν νὰ προβάλει ὁ Σουλτᾶνος, δὲν ὑπῆρχε προσφορώτερος τρόπος νὰ τὸ ἐπιτύχει αὐτό, ἀπὸ τὸ νὰ ἐξουδετερώσει τὸ προπύργιο τῆς Ἐπανάστασης, τὴ Μάνη. Ἂν ἡ Μάνη δήλωνε ὑποταγὴ ἢ γονάτιζε μπροστὰ στὴ στρατιωτικὴ ἰσχὺ τοῦ Ἰμπραήμ, ὁ Σουλτᾶνος θὰ μποροῦσε πολὺ εὔκολα νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι οὐσιαστικὰ δὲν ὑπῆρχε πλέον Ἐπανάσταση.

Ἀλλὰ ἡ Μάνη δὲν ἔκανε τὴ χάρη στὸν Ἰμπραὴμ καὶ τὸν Σουλτᾶνο.

Μετὰ τὴ Μάνη, βεβαίως, ἦλθε ὁ Καραϊσκάκης. Καὶ ὅταν ὁ Καραϊσκάκης ἐξέλιπε, ἦλθε ἡ ἧττα τοῦ Ἰμπραὴμ στὸ Μέγα Σπήλαιο τὸν Ἰούνιο τοῦ 1827. Ὅλα αὐτά, ἁπτὰ καὶ συγκεκριμένα δείγματα ὅτι ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ζωντανή. Στὶς 6 Ἰουλίου 1827 οἱ τρεῖς Μεγάλες Δυνάμεις, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία καὶ Ρωσία, συνυπέγραψαν τὴ Συνθήκη τοῦ Λονδίνου, ποὺ δὲν ζητοῦσε ἁπλῶς τὴ συνομολόγηση ἐκεχειρίας, προτείνοντας τὴν ἵδρυση μιᾶς αὐτόνομης ἑλληνικῆς ἐπικράτειας, ἀλλὰ καὶ προέβλεπε μὲ μυστικό της ἄρθρο τὴν ἀνάληψη ἔνοπλης δράσης ἐνάντια σὲ ὅποια ἀπὸ τὶς δύο πλευρὲς ἀρνεῖτο τὴν ἐκεχειρία. Ἡ Συνθήκη αὐτὴ ἄνοιξε τὸν δρόμο γιὰ τὸ Ναβαρῖνο.

Εἶναι σημαντικὸ νὰ καταλάβουμε ὅτι οἱ Εὐρωπαῖοι δὲν ἀποφάσισαν νὰ ἀλλάξουν ἄρδην τὴν πολιτική τους, ἀποκλίνοντας ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας, γιὰ νὰ ἀναστήσουν μιὰ ἐξέγερση ποὺ εἶχε σβήσει, σπλαγχνιζόμενοι τοὺς δυστυχεῖς Ἕλληνες – θὰ ἦταν πραγματικὰ τὸ ἄκρον ἄωτον τῆς ἀφέλειας νὰ πιστεύσει κανεὶς κάτι τέτοιο.

Αὐτὸ ποὺ ἰσχύει εἶναι τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο: Οἱ Εὐρωπαῖοι ἀποφάσισαν νὰ παρέμβουν, ἀκριβῶς γιατὶ ἔβλεπαν ὅτι ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ζωντανή, Ἕλληνες καὶ Τοῦρκοι δὲν θὰ μποροῦσαν πιὰ νὰ ζήσουν μαζί, καὶ ἀργὰ ἢ γρήγορα σὲ αὐτὴ τὴ γωνιὰ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἠπείρου θὰ γεννιόταν ἕνα νέο κράτος. Μὲ αὐτὸ τὸ δεδομένο, ἀντιλαμβάνονταν ὅτι δὲν εἶχε πλέον κανένα νόημα νὰ ἐμμένουν πεισματικὰ σὲ μιὰ ἀδιέξοδη καταδίκη τῶν Ἑλλήνων καὶ τοῦ ἀγῶνά τους. Θὰ ἦταν πολὺ προτιμώτερο, ἀπεναντίας, νὰ προσφέρουν καὶ κάποια «ἐκδούλευση» στοὺς Ἕλληνες, μὲ τὴν προσδοκία ὅτι αὔριο-μεθαύριο θὰ μποροῦσαν νὰ ἔχουν τὸ νέο κράτος ποὺ θὰ γεννιόταν στὴ δική τους σφαῖρα ἐπιρροῆς. Αὐτὴ εἶναι ἡ λογική, ὅπως ἔχουμε τονίσει καὶ σὲ ἄλλη εὐκαιρία¹⁴, ποὺ ὁδήγησε στὸ Ναβαρῖνο, ἀλλὰ καὶ στὶς ἑπόμενες εὐνοϊκὲς γιὰ τοὺς Ἕλληνες παρεμβάσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. Καὶ αὐτὸ βεβαίως ἀποδεικνύει περιφανῶς ὅτι δὲν ἦταν οἱ παρεμβάσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων ποὺ καθόρισαν τὸν ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων, ὄχι· ἦταν ὁ ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων ποὺ καθόρισε τὶς παρεμβάσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων.

Ἀλλὰ θὰ γίνονταν ὅλα αὐτὰ ἔτσι, ἂν δὲν ὑπῆρχε τὸ Μεσολόγγι, ἂν δὲν ὑπῆρχε ἡ Μάνη, ἂν δὲν ὑπῆρχε ὁ Καραϊσκάκης; Προφανῶς ὄχι! Τότε ὁ Σουλτᾶνος, ὅπως εἴπαμε, θὰ ἀπαντοῦσε ἀδιάφορα στὶς κρούσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων ὅτι τὸ ζήτημα εἶχε τακτοποιηθεῖ καὶ δὲν ὑφίστατο πλέον ἐπανάσταση. Ἀντιλαμβάνεστε γιατί λέμε ὅτι ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη ὑπῆρξε ἕνας ἐντελῶς κρίσιμος κρίκος στὴν ἁλυσίδα τῶν γεγονότων ποὺ ὁδήγησαν στὴν παρέμβαση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων.

Νὰ τὸ ποῦμε καὶ ἀλλιῶς: Οἱ Μανιάτισσες πού, μὲ τὸ δρεπάνι στὰ χέρια τους μόνο ὅπλο, ταπείνωσαν τὸν Ἰμπραήμ, δὲν ἔδωσαν ἁπλῶς ἕνα παράδειγμα ἀπαράμιλλης ἀνδρείας, ἀλλὰ καὶ καθόρισαν σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν ἔκβαση τοῦ ἀγῶνα, πολὺ περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι καὶ οἱ ἴδιες φαντάζονταν καὶ ἐμεῖς συνειδητοποιοῦμε.

*     *     *

Θὰ κλείσουμε μὲ ἕνα εὔλογο ἐρώτημα: Ἂν ἡ σημασία τῆς ἀπόκρουσης τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη εἶναι τόση καὶ τέτοια, γιατί δὲν ἀναδεικνύεται ὅσο τῆς ἀξίζει; Μπορεῖ νὰ γράφουν γιὰ τὰ γεγονότα τῆς Μάνης ὁ Σπυρίδων Τρικούπης καὶ ὁ Ἀμβρόσιος Φραντζῆς, ἀλλὰ ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν ἀπομνημονευματογράφων τὰ ἀποσιωποῦν, ἐνῷ πολλοὶ ἱστορικοὶ τὰ προσπερνοῦν βιαστικά, σὲ μία ἢ δύο παραγράφους.

Γιατί; Κατὰ τὴν ἐκτίμησή μας, ἡ ἀπάντηση πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ στὸ ἑξῆς:

 Ὅταν οἱ ἀπομνημονευματογράφοι ἐξέδιδαν τὰ ἔργα τους μετὰ τὴν Ἐπανάσταση, στὰ χρόνια τοῦ Ὄθωνα, δὲν ἔνιωθαν ἄνετα νὰ τονίσουν τὴ συμβολὴ τῆς Μάνης στὸν ἐθνικοαπελευθερωτικὸ ἀγῶνα. Ἡ Μάνη, ποὺ εἶχε ἀσφαλῶς πρωταγωνιστήσει στὴν Ἐπανάσταση, εἶχε ἐπίσης πρωτοστατήσει στὴν ἀντιπολίτευση κατὰ τοῦ Καποδίστρια, τὸν ὁποῖο ἐκ τῶν ὑστέρων ἀκόμα καὶ αὐτοὶ ποὺ τὸν ἀντιπολιτεύονταν ἀναγνώρισαν στὴν πλειοψηφία τους ὡς φωτισμένο Κυβερνήτη.

Ἂν καὶ θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ἐδῶ πολλά, θὰ ἀρκεσθοῦμε σὲ ἕνα καὶ μόνο.

Πρωταγωνιστικὸ ρόλο στὴν ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη ἔπαιξε ὁ Γεωργάκης Μαυρομιχάλης, υἱὸς τοῦ Πετρόμπεη, ὁ ὁποῖος μάλιστα ἔγραψε τὸν Ἰούνιο τοῦ 1826 ἐκ μέρους ὅλων τῶν Μανιατῶν τὴ συγκλονιστικὴ ἀπάντηση στὴν ἀπαίτηση τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ προσκυνήσει ἡ Μάνη:

«Πρὸς τὸν Ἰμβραήμπασσαν τῆς Αἰγύπτου.

Ἐλάβαμεν τὸ γράμμα σου, εἰς τὸ ὁποῖον εἴδαμεν νὰ μᾶς φοβερίζῃς ὅτι, ἂν δὲν σοῦ προσφέρωμεν τὴν ὑποταγήν μας, θέλεις ἐξολοθρεύσει τοὺς Μανιάτας καὶ τὴν Μάνην. Διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς σὲ περιμένομεν μὲ ὅσας δυνάμεις θελήσῃς.

Οἱ κάτοικοι τῆς Μάνης γράφομεν καὶ σὲ περιμένομεν».

    Ἡ ἀπάντηση αὐτὴ εἶναι πραγματικὰ συγκλονιστική, χωρὶς ὑπερβολὴ τέτοια, ποὺ θὰ ἄξιζε νὰ στέκεται πλάι στό «Μολὼν λαβέ» τοῦ Λεωνίδα, τὴν ἄρνηση τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου νὰ παραδώσει τὴν Πόλη καὶ τὸ ΟΧΙ τοῦ Μεταξᾶ. Ἀλλά –δυστυχῶς ὑπάρχει αὐτὸ τό «ἀλλά»– ὁ Γεωργάκης Μαυρομιχάλης, ποὺ ἔγραψε τὴ συγκλονιστικὴ αὐτὴ ἀπάντηση στὸν Ἰμπραήμ, ἦταν ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δύο δολοφόνους τοῦ Καποδίστρια· ὁ ἄλλος ἦταν ὁ θεῖος του Κωνσταντῖνος, ἀδελφὸς τοῦ Πετρόμπεη.

Καὶ δὲν ἦταν μόνο τὰ σχετικὰ μὲ τὸν Καποδίστρια. Καὶ ὅταν ἦλθε στὴν Ἑλλάδα ὁ Ὄθων, τὴν περίοδο τῆς Ἀντιβασιλείας, τὸ 1834, πάλι οἱ Μανιᾶτες στασίασαν, ὅταν ἡ κυβέρνηση ἀπαίτησε νὰ ἀφοπλίσουν τοὺς πύργους τους, καὶ μάλιστα κατατρόπωσαν τοὺς Βαυαροὺς ποὺ στάλθηκαν νὰ τούς… συνετίσουν.

Καὶ μπορεῖ οἱ Μανιᾶτες νὰ θαυμάστηκαν γιὰ μία ἀκόμα φορὰ καὶ νὰ κέρδισαν εὔσημα γιὰ τὴ λεβεντιά τους, ἀκόμα καὶ ἀπὸ τὸ παλάτι, μπορεῖ οἱ ἡγέτες τῶν Μανιατῶν νὰ τιμήθηκαν μὲ ἀξιώματα στὸ στρατό (κάνοντας τότε τὴν ἀρχὴ σὲ μιὰ μακρὰ παράδοση, γιὰ τὴν ὁποία οἱ Μανιᾶτες εὐλόγως ἐπαίρονται μέχρι σήμερα), ἀλλὰ ὑπῆρχε κάτι ποὺ ἦταν πιὰ κοινὸ μυστικό: ὅτι, ὅσα καὶ ἂν εἶχε προσφέρει ἡ ἀνυπότακτη Μάνη στὸν Ἀγῶνα, δὲν μποροῦσε κανεὶς εὔκολα νὰ τὴν προβάλλει ὡς πρότυπο τώρα, ποὺ ἡ Ἑλλάδα προσπαθοῦσε νὰ γίνει κράτος.

Κάπως ἔτσι, ὅσοι ἔγραφαν τὰ Ἀπομνημονεύματά τους… «ξέχασαν» τοὺς Μανιᾶτες. Τὰ Ἑλληνόπουλα μάθαιναν γιὰ δοξολογία στὴν Ἁγία Λαύρα στὶς 25 Μαρτίου τοῦ ’21, καὶ δὲν μάθαιναν γιὰ τὴ δοξολογία στὸν ἱερὸ ναὸ τῶν Ταξιαρχῶν στὴν Ἀρεόπολη, στὶς 17 Μαρτίου. Ἡ παταγώδης ἀποτυχία τῶν δύο ἐκστρατειῶν τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη μνημονεύεται, ὅταν μνημονεύεται, σὰν ἕνα περιφερειακὸ ἐπεισόδιο τοῦ Ἀγῶνα.

Σήμερα ὅμως, διακόσια χρόνια ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης, πρέπει νὰ ἀφήσουμε στὴν ἄκρη τὶς ὅποιες σκοπιμότητες τοῦ παρελθόντος, νὰ δοῦμε τὰ γεγονότα στὶς πραγματικές τους δια- στάσεις καὶ νὰ ποῦμε τὰ πράγματα μὲ τὸ ὄνομά τους. Καί, ἐπιτέλους, νὰ τιμήσουμε ὅπως τοὺς ἀξίζει τοὺς ἥρωες Μανιᾶτες καὶ τὶς ἡρωίδες Μανιάτισσες, ποὺ ἔκαναν κάτι πολὺ περισσότερο ἀπὸ τὸ νὰ μᾶς δώσουν ἄφταστα παραδείγματα λεβεντιᾶς καὶ ἡρωισμοῦ.

1. Σπυρίδωνος Τρικούπη, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, τόμος Δ΄, Ἐκδ. Π. Ἀσλάνης, Ἀθήνα 18883, σελ. 21.
2. Ἀμβροσίου Φραντζῆ, Ἐπιτομὴ τῆς Ἱστορίας τῆς ἀναγεννηθείσης Ἑλλάδος, τόμος Β΄, Ἀθῆναι 1839, σελ. 449.
3. Σπυρίδωνος Τρικούπη, ὅ.π.
4. Διονυσίου Κόκκινου, Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάστασις, τόμος Ε΄, Ἐκδόσεις Μέλισσα, Ἀθήναι 19746 (ed. pr. 1936), σελ. 424.
5. Σπυρίδωνος Τρικούπη, ὅ.π., σελ. 25.
6. Διονυσίου Κόκκινου, ὅ.π., σελ. 437.
7. Gustav Friedrich Herzberg, Geschichte der europäischen Staaten, vierter Band, Geschichte Griechenlands, σελ. 402: «mit denen allein der Peloponnesos wohl noch beunruhigt und verheert, aber nicht erobert werden konnte».
8. George Finlay, History of the Greek Revolution, vol. II, William Blackwood, Edinburgh & Lon- don 1861, σελ. 114: «At the end of the yar Ibra- him found his troops so worn out by fatigue and disease, that he was compelled to suspend his operations until he received fresh reinforcements from Egypt».
9. George Finley, ὅ.π.: «Mohammed Ali showed some hesitation in prosecuting the war against the Greeks at this time».
10. Karl Mendelssohn Bartholdy, Geschichte Griechenlands von der Eroberung Konstantinopels durch die Türken im Jahre 1453 bis auf unsere Tage, S. Hirzel, Leipzig 1870, σελ. 427: «Die Maniaten aber rechtfertigten den alten Ruf ihrer Tapfekeit bei der Verteidigung des heimtlichen Bodens und warfen die eindringenden Feinden hier wie dort mit scheren Verluften zurück».
11. Karl Mendelssohn Bartholdy, ὅ.π., «Als Ibrahim im November 1826 Wintequartiere in Modon bezog, waren die Reihen der Egypten durch Strapazen und Seuchen furchtbar gelichtet; die leicht bekleideten Afrikaner uns Asiaten vermochten das rauhe Klima Morea’s nicht zu ertragen, die Folgen des wilden Zerstörungssystems, welches man befolgt hatte, machten sich für die Zerstörer selbst fühlbar, da es bald an Vorräten und Nahrungsmitteln mangelte. Ein Zwieback ward mit Silber aufgewogen».
12. Karl Mendelssohn Bartholdy, ὅ.π.: «Von Egypten kamen nur spärlichen Unterstützungen, denn der Vicekönig, der bereits 25 Millionen spanische Thaler für den griechischen Krieg ausgegeben, begann mit sich zu Rathe zu gehen, ob der Preis den hohen Einflaß lohnen werde. An nud für sich war er nie geneigt gewesen sich nutzlos für den Sultan aufzuopfern, jetzt machte ihn die Haltung der europäischen Mächte bedeutlich; er sah das Spiel als verloren an, sobald Europa sich einmischte, und war entschlossen für diesen Fall nur die äußeren Formen der Lehenstreue zu wahren und sobald es anging, den Kopf aus der griechischen Schlinge zu ziehen».
13. Βλ. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Γιατί τὸ Μεσολόγγι», Ἀκτῖνες 738 (Μάρτιος – Ἀπρίλιος 2013), σελ. 35-44.
14. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Ὁ ρόλος τῶν Μεγάλων Δυνάμεων στὴν ἑλληνικὴ ἀνεξαρτησία», Μέρος Α΄, Ἀκτῖνες 749 (Ἰανουάριος – Φεβρουάριος 2015), σελ. 19-27· Μέρος Β΄, Ἀκτῖνες 750 (Μάρτιος – Ἀπρίλιος 2015), σελ. 44-54.

Πηγή