Σαν σήμερα, 13 Οκτωβρίου 1904, σκοτώθηκε ο Μακεδονομάχος Παύλος Μελάς – Η ιστορία πίσω από τον διάσημο πίνακα του Γιώργου Ιακωβίδη
Η θυσία του ενέπνευσε πολλούς, ευαισθητοποιώντας την ελληνική και τη διεθνή κοινή γνώμη στο ζήτημα της Μακεδονίας
Σε ηλικία μόλις 34 ετών, στις 13 Οκτωβρίου 1904, σκοτώθηκε ο Μακεδονομάχος και λοχαγός του Πυροβολικού Παύλος Μελάς στη Στάτιστα (ένα χωριό του νομού Καστοριάς που ονομάστηκε μετά «Μελάς» προς τιμήν του), μετά από μάχη μεταξύ της ένοπλης ομάδας ανταρτών που διοικούσε και αποσπάσματος του οθωμανικού στρατού.
Όλα αυτά συμβαίνουν στην υπό οθωμανική κατοχή Μακεδονία, όπου δρουν, εκτός από τις ελληνικές ανταρτικές ομάδες και οι αντίστοιχες των Βουλγάρων, οι οποίοι προσπαθούν να προσεταιριστούν τους Μακεδόνες, τρομοκρατώντας τον πληθυσμό. Οι Έλληνες έχουν δημιουργήσει το Μακεδονικό Κομιτάτο, ως απάντηση στη δράση των Βουλγάρων Κομιτατζήδων.
Όμως το ελληνικό κράτος δεν μπορεί επισήμως, τότε, στις αρχές του 20ού αιώνα και μετά τον καταστροφικό και ταπεινωτικό πόλεμο του 1897, να υποστηρίξει ανοιχτά τον Παύλο Μελά.
Η δράση των Ελλήνων Μακεδονομάχων στη Μακεδονία, η υπεράσπιση του ντόπιου πληθυσμού από τις αγριότητες των Βουλγάρων θεωρείται ανάμιξη στα εσωτερικά άλλου κράτους – της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, ο Παύλος Μελάς είναι μόνος του στους κινδύνους και τις κακουχίες στη Μακεδονία – κυριολεκτικά μόνος του, εκτός από τους ολιγάριθμους αντάρτες που τον ακολουθούν.
Το αντάρτικο ψευδώνυμό του ήταν «Μίκης Ζέζας», προφανώς για να ακούει συνέχεια τα ονόματα των παιδιών του, του Μιχαήλ («Μίκη») και της Ζωής (που το χαϊδευτικό της ήταν «Ζέζα»). Η γυναίκα του ήταν η Ναταλία Δραγούμη, κόρη του πολιτικού και μέλλοντα πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη, και αδελφή του Ίωνα Δραγούμη.
Ο Μελάς είχε γεννηθεί στη Μασσαλία, ένα από τα επτά παιδιά του Ηπειρώτη έμπορου Μιχαήλ Μελά και της Ελένης Βουτσινά, κόρης εύπορου Κεφαλλονίτη εμπόρου από την Οδησσό.
Αν και ανήκε στην ανώτερη οικονομική και κοινωνική τάξη της Ελλάδας, συνειδητά προτίμησε έναντι της λαμπρής καριέρας που θα είχε στον στρατό, να πολεμήσει για τα ιδανικά του, για την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους τους Τούρκους και τους Βούλγαρους.
Παρόλο που αυτό καθαυτό το στρατιωτικό του έργο δεν ήταν σημαντικό, η θυσία του ενέπνευσε πολλούς, ευαισθητοποιώντας την ελληνική και τη διεθνή κοινή γνώμη στο ζήτημα της Μακεδονίας.
Ιστορική έχει μείνει η φωτογραφία που του τράβηξε ο Λαρισαίος φωτογράφος Γεράσιμος Δαφνόπουλος. Σ’ αυτήν ο Παύλος Μελάς φορά τη στολή του Μακεδονομάχου: τον περίφημο μαύρο κεντητό ντουλαμά και τα φυσεκλίκια, ενώ κρατάει ένα τουφέκι Μάουζερ κι έχει ζωσμένο στη μέση του ένα περίστροφο. Ο Μελάς έστειλε το πρώτο αντίτυπο της φωτογραφίας στη σύζυγό του, «υπό τον όρον να μην ιδή το φως της ημέρας», αλλά να μείνει ως ανάμνηση για την ίδια και τα παιδιά του αν έχανε τη ζωή του στην αποστολή του. Ο Παύλος Μελάς θεωρούσε πως θα ήταν «κωμικό» και «μαρτύριο», εάν επέστρεφε άπρακτος, να βλέπει «την φάτσαν του έτσι μασκαρεμένην».
Σ’ αυτήν τη φωτογραφία βασίστηκε ο Γεώργιος Ιακωβίδης για να φιλοτεχνήσει τον γνωστό πίνακα με τον Παύλο Μελά, που έγινε το γνωστότερο και μακροβιότερο σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα. Κατά τον ιστορικό Βασίλη Γούναρη, η ιστορία και η σημασία της φωτογραφίας του Δαφνόπουλου «είναι το καλύτερο παράδειγμα της απόστασης που χωρίζει τη συμβολική, σχεδόν μυθική, σημασία του Μακεδονικού αγώνα από την ιστορία του».
