Μέγας Αλέξανδρος: Ο πρωτοδιπλωμάτης; Μια σύγχρονη ματιά στην τέχνη της διπλωματίας, της ισχύος, της νομιμότητας και της σύνθεσης.
του Ευριπίδη Λ. Ευρυβιάδη*
Από παιδί με συνέπαιρναν τα κατορθώματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Όπως άλλοι, τα γνώρισα μέσα από τα μαθήματα της κλασικής ιστορίας. Οι αφηγήσεις για τον νεαρό Μακεδόνα που δάμασε τον Βουκεφάλα, διέσχισε ηπείρους και δεν ηττήθηκε ποτέ, συνεχίζουν να με γεμίζουν δέος.
Με τον χρόνο όμως, και μετά από 43 χρόνια υπηρεσίας στη διπλωματία, άρχισα να βλέπω τον Μέγα Αλέξανδρο με διαφορετικό βλέμμα. Όχι μόνο ως κατακτητή, αλλά και ως υπόδειγμα μελέτης για την τέχνη της διπλωματίας. Ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος απλώς μια στρατηγική ιδιοφυΐα; Ήταν σκληρός και επεκτατικός; Ήταν ιμπεριαλιστής πριν καν επινοηθεί ο όρος; Ή μήπως ήταν και ο πρωτοδιπλωμάτης;
Πρέπει, φυσικά, να κρίνουμε τον Μέγα Αλέξανδρο, στο πλαίσιο της εποχής του. Στην ουσία, η διπλωματία είναι η τέχνη της διαχείρισης σχέσεων ισχύος, πολιτισμικών δυναμικών, στρατηγικών αλληλεπιδράσεων, της διαμόρφωσης αντιλήψεων και της διαπραγμάτευσης της νομιμοποίησης ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους. Η ουσία της διπλωματίας παραμένει σταθερή στον χρόνο. Και σαν τέτοια, οι παραλληλισμοί με την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι αναπόφευκτοι.
Γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος διπλωμάτης;
Τι ήταν αυτό το «πρώτο» στον Μέγα Αλέξανδρο; Γιατί να τον θεωρήσουμε ως τον πρώτο που άσκησε διπλωματία επί του πεδίου; Αν και ο όρος «διπλωματία» δεν υπήρχε στην εποχή του, η ουσία της όμως υπήρχε.
Σε αντίθεση με προγενέστερους ηγεμόνες που κυβερνούσαν κυρίως μέσω της παράδοσης ή της θεϊκής εντολής, ο Μέγας Αλέξανδρος επαναπροσδιόρισε τη νομιμότητα μέσα από στρατηγική, σύνθεση, διπλωματική ευελιξία, και συμβολισμό. Έτσι, σηματοδότησε μια θεμελιώδη μετατόπιση στον τρόπο άσκησης της αυτοκρατορικής εξουσίας.
Τα εργαλεία της πρώιμης διπλωματίας
Ο Μέγας Αλέξανδρος συνδύασε πολιτισμική προσαρμογή, στρατηγικές συμμαχίες και διαχείριση της εικόνας του με ένα ασύγκριτο τρόπο για την εποχή του. Εφάρμοσε με ενστικτώδη ή ίσως συνειδητό τρόπο τα βασικά εργαλεία της διπλωματίας: διαπραγμάτευση εξουσίας, οικοδόμηση νομιμοποίησης, έλεγχο αφηγήματος, συμβολικές κινήσεις, στρατηγικό όραμα και ηγεσία, και όλα αυτά αιώνες πριν αποκτήσουν θεσμική μορφή.
Αριστοτέλης και η τέχνη της ηγεσίας
Πολλά από αυτά που χαρακτήρισαν τη στρατηγική σκέψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου διαμορφώθηκαν, πιθανότατα, από την παιδεία του. Δάσκαλός του υπήρξε ο Αριστοτέλης, ο οποίος τον δίδαξε ηθική, λογική, πολιτική, φυσική επιστήμη και —ίσως το σημαντικότερο— την αξία της κατανόησης του ανθρώπου.
Από τον Αριστοτέλη, ο Μέγας Αλέξανδρος φαίνεται να αποκόμισε τη θεμελιώδη αρχή ότι η ηγεσία απαιτεί γνώση των εθίμων, των αξιών και του τρόπου σκέψης των άλλων.
Όπως φέρεται να είπε ο ίδιος: «Τῷ μὲν πατρὶ τὸ ζῆν, τῷ δὲ διδασκάλῳ τὸ εὖ ζῆν ὀφείλω» — στη ζωή οφείλω τον πατέρα μου· στη σωστή ζωή τον δάσκαλό μου.
Ήπια ισχύς πριν την ώρα της
Στη σημερινή εποχή της ήπιας ισχύος (soft power), της στρατηγικής επικοινωνίας και της διαρκώς αμφισβητούμενης νομιμότητας, οι μέθοδοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου —συνειδητές ή ενστικτώδεις— αξίζουν να μελετηθούν σε βάθος. Ο αείμνηστος καθηγητής μου, Joseph Nye, δημιουργός του όρου «soft power», θα ενέκρινε, πιστεύω, αυτή την οπτική.
Ο ίδιος ο όρος «διπλωματία» προέρχεται από το ελληνικό δίπλωμα, το πτυσσόμενο έγγραφο που παρείχε προνόμια ή διαπιστεύσεις. Μπορεί η διπλωματία να μην υφίστατο τότε με τη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα, όμως οι πράξεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου συνάδουν με πολλές από τις βασικές αρχές της: σύναψη στρατηγικών συμμαχιών, ενσωμάτωση τοπικών ελίτ, προβολή συμβολικής ισχύος, νομιμοποίηση της εξουσίας του μέσα από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια και διαχείριση τόσο της πληροφορίας όσο και του αφηγήματος που τον περιέβαλλε.
Η δύναμη του συμβολισμού και των γάμων
Οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν συνιστούν μόνο μελέτη στρατιωτικής στρατηγικής, αλλά και πρώιμο πρότυπο ηγεσίας, διακυβέρνησης και ρεαλιστικής πολιτικής. Όπως σημείωσε ο Έλληνας Ρωμαίος πολίτης και ιστορικός Φλάβιος Αρριανός, Ο Μέγας Αλέξανδρος «διέπρεψε όχι μόνο στις κατακτήσεις, αλλά και στη διακυβέρνηση».
Μετά τη νίκη του επί του Δαρείου Γ΄ στα Γαυγάμηλα (331 π.Χ.) και τον θάνατο του αντιπάλου του, ο Αλέξανδρος υιοθέτησε περσική βασιλική ενδυμασία και αυλική τελετουργία. Πραγματοποίησε την «προσκύνηση» — πράξη υποταγής σύμφωνα με τα περσικά έθιμα — που σόκαρε τους Μακεδόνες αξιωματούχους αλλά έστελνε ισχυρό μήνυμα συνέχειας στους νέους υπηκόους του.
Παντρεύτηκε τη Ρωξάνη της Βακτριανής και αργότερα τη Στάτειρα και την Παρυσάτιδα, κόρες Περσών βασιλέων. Οι γάμοι αυτοί δεν υπαγορεύθηκαν από ρομαντισμό αλλά από γεωπολιτική σκοπιμότητα. Στα Σούσα (324 π.Χ.) οργάνωσε μαζικό γάμο 10.000 Μακεδόνων στρατιωτών με Περσίδες, μια θεαματική αλλά υπολογισμένη πράξη πολιτισμικής ενοποίησης κατακτητών και κατακτημένων.
Η χρήση του γάμου ως εργαλείου διπλωματίας θα επαναλαμβανόταν για αιώνες, από τις ευρωπαϊκές βασιλικές αυλές έως τα παλάτια της Οθωμανικής Πύλης.
Θρησκευτική διπλωματία και πολιτισμική σύνθεση
Ο Μέγας Αλέξανδρος κατανοούσε τα όρια της κατοχής δια της βίας. Διατήρησε πολλούς από τους σατράπες του Αχαιμενιδικού βασιλείου και επέτρεψε στις πόλεις να διατηρήσουν τα ήθη και τα έθιμά τους, υπό την προϋπόθεση ότι θα αναγνώριζαν την εξουσία του και θα πλήρωναν φόρους.
Στην Αίγυπτο, επιδίωξε θεϊκή νομιμοποίηση. Επισκέφθηκε το μαντείο του ΆμμωναΔιός στη Σίβα, όπου ανακηρύχθηκε «υιός του θεού». Ίσως η πράξη αυτή να ενείχε στοιχεία προσωπικής φιλοδοξίας, ματαιοδοξίας ή ακόμη και μεγαλομανίας. Ταυτόχρονα όμως ήταν μια πράξη θρησκευτικής διπλωματίας, βαθιά εδραιωμένη στη λογική της εξουσίας.
Ίδρυσε πάνω από είκοσι πόλεις με το όνομα Αλεξάνδρεια, πολλές από τις οποίες εξελίχθηκαν σε διοικητικά, εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα. Δεν επρόκειτο απλώς για στρατηγικά φυλάκια. Ήταν οχήματα μετάδοσης του ελληνιστικού πολιτισμού. Η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου αναδείχθηκε σε φάρο γνώσης, φιλοσοφίας και τεχνών, προανάκρουσμα μιας νέας, κοσμοπολίτικης εποχής.
Με σημερινούς όρους, θα λέγαμε ότι ο Μέγας Αλέξανδρος εφάρμοσε πολιτιστική διπλωματία, προτού ακόμη διαμορφωθεί ο όρος.
Νομιμότητα, εξουσία και σεβασμός
Μετά τη μάχη του Υδάσπη (326 π.Χ.), ο Μέγας Αλέξανδρος νίκησε τον βασιλιά Πώρο. Όταν τον ρώτησαν πώς επιθυμεί να τον μεταχειριστούν, εκείνος τους απάντησε: «Ως βασιλέα». Ο Μέγας Αλέξανδρος τού επέστρεψε το βασίλειό του και κυβέρνησε διαμέσου αυτού.
Το περιστατικό, το οποίο καταγράφουν τόσο ο Αρριανός όσο και ο Ρωμαίος ιστορικός, Κούρτιος Ρούφος στο εμβληματικό του έργο «Ιστορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου» (Historiae Alexandri Magni), αναδεικνύει την κατανόηση του Αλεξάνδρου ότι η τοπική νομιμοποίηση υπερτερεί συχνά της άμεσης κατοχής. Ήταν μια μορφή έμμεσης διακυβέρνησης, έννοια που συναντούμε ακόμη μέχρι σήμερα σε μεταβατικά καθεστώτα και συμφωνίες ειρήνης.
Αποτυχίες στη διπλωματία και στη διακυβέρνηση
Η διπλωματία του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν ήταν χωρίς σφάλματα. Η απόπειρά του να ενσωματώσει Πέρσες στη διοίκηση του, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στους κόλπους του μακεδονικού στρατού. Η στάση στην Όπι (324 π.Χ.) αποκάλυψε βαθιές ρωγμές ταυτότητας, αφοσίωσης και πολιτισμικής σύνθεσης.
Το πιο τραγικό επεισόδιο ήταν η δολοφονία του Κλείτου, στενού φίλου και έμπιστου αξιωματικού, έπειτα από έναν οξύτατο καυγά. Δεν επρόκειτο μόνο για προσωπικό ολίσθημα, αλλά και για αποτυχία «εσωτερικής διπλωματίας», μια αδυναμία διαχείρισης συναισθημάτων, διαφορών και αντιθέσεων εντός του επιτελείου του.
Το μεγαλύτερο, ωστόσο, στρατηγικό του σφάλμα, ήταν η απουσία σχεδίου διαδοχής. Πέθανε χωρίς να ορίσει διάδοχο και η αυτοκρατορία μπήκε σε διαδικασία διάλυσης. Δεν ήταν απλώς στρατηγική παράλειψη. Ήταν αποτυχία ηγεσίας.
Κληρονομιά πέρα από την αυτοκρατορία
Κι όμως, η κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου επιβίωσε. Ο ελληνιστικός κόσμος —μια σύνθεση ελληνικών, αιγυπτιακών, περσικών και ασιατικών στοιχείων— διήρκεσε αιώνες. Οι μέθοδοι ένταξης, ο συμβολισμός και η διαπραγμάτευση της νομιμότητας δημιούργησαν νέα πολιτισμικά πρότυπα που επέζησαν πολύ μετά την κατάρρευση της αυτοκρατορίας του.
Σε μέρη της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας, όταν ο άνεμος της ερήμου φυσά με τρομακτικό θόρυβο ανάμεσα στα ερείπια, οι ντόπιοι ακόμη λένε : «Περνά με το άλογό του ο Ισκεντέρ» – το όνομα με το οποίο είναι γνωστός ο Μέγας Αλέξανδρος σε πολλές γλώσσες του Ισλαμικού κόσμου.
Δεξιοτέχνης της εικόνας και της αφήγησης
Ο Μέγας Αλέξανδρος αντιλαμβανόταν τη δύναμη της εικόνας. Παρήγγειλε επίσημα αφηγήματα, προέβαλε θεϊκή καταγωγή, και χάραξε τη μορφή του στα νομίσματα. Ήταν μια πρώιμη μορφή διπλωματίας της πληροφορίας και της προπαγάνδας ταυτόχρονα. Η εικόνα, τα αφηγήματα και η μνήμη αποτελούσαν το πολιτικό του οπλοστάσιο.
Ο Μέγας Αλέξανδρος δεν ήταν μόνο δάσκαλος του πολέμου. Ήταν και δάσκαλος της επικοινωνίας, της αφήγησης και της διαχείρισης των εντυπώσεων. Σχεδίαζε το αφήγημά του με την ίδια προσοχή που σχεδίαζε και τις εκστρατείες του.
Από τη διπλωματία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη διαρκή της επικαιρότητα
Η ηγεσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν ήταν απλά τακτικής μορφής. Ήταν μεγαλοστρατηγική (grand strategy). Συνδύαζε τη βία με τη συμφιλίωση και τη φιλοδοξία με τη νομιμότητα των τοπικών κοινωνιών. Δεν ήταν δημοκράτης, αλλά κατανόησε ότι η βιώσιμη ισχύς δεν στηρίζεται μόνο στην κατάκτηση. Απαιτούσε συμφιλίωση και συναίνεση.
Στη σύγχρονη διπλωματία αντιμετωπίζουμε τα ίδια σχεδόν ζητήματα: τη διαχείριση διαφορών και της ισχύος, τη διαμόρφωση αντιλήψεων, τη διατήρηση νομιμότητας, τον έλεγχο της πληροφορίας και την ανάγκη για συνέχεια. Ο κόσμος του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήταν διαφορετικός στην όψη, αλλά όχι πάντα στην ουσία.
Ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν ατελής, συχνά σκληρός και κυριευμένος από φιλοδοξία, αλλά υπήρξε και ρεαλιστής, ευέλικτος και διορατικός. Αν η διπλωματία είναι η διαχείριση σχέσεων μέσα από τις διαφορές και τα συμφέροντα, τότε την άσκησε στην πράξη – μια διπλωματία χωρίς σύνορα.
Η κρατική τέχνη και η στρατηγική διορατικότητα υπήρχαν στη διακυβέρνησή του, έστω και χωρίς θεσμική μορφή. Αυτό που μένει δεν είναι η βία, αλλά η ικανότητα να εναρμονίζεις τις διαφορές, να γεφυρώνεις τα χάσματα και να μετριάζεις τη φιλοδοξία με κατανόηση.
Ο Μέγας Αλέξανδρος γνώριζε ότι η κατάκτηση από μόνη της δεν δημιουργεί διαρκή κληρονομιά. Είναι η ανεκτικότητα, η προσαρμοστικότητα και η δημιουργική σύνθεση που αντέχουν στον χρόνο.
Στη διπλωματία, όπως και στην ιστορία, το μέτρο του μεγαλείου δεν είναι το τι κατακτάς, αλλά το τι συνθέτεις και το οποίο αντέχει στο χρόνο.
*Πρέσβης (επί τιμή), Ανώτερος Ερευνητής, Κυπριακό Κέντρο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας.
